He mōʻaukala lōʻihi ko ka Hawaiʻi ma ka hoʻohana ʻana i ka ʻenehana no ka hoʻoholomua ʻana i nā ʻaoʻao like ʻole o ka nohona, mai ka pū a Kamehameha i kau ai ma kona waʻa, a i nā nūpepa he nui i paʻi ʻia, a i kēia wā e lako ʻākomi nei nā kamepiula i nā kinonahua a papapihi Hawaiʻi. Ua hiki i nā kūpuna ke hoʻohawaiʻi i ka ʻenehana i lilo ia i kākoʻo nui i nā pahuhopu kānaka me ka lula ʻole ʻia e ua ʻenehana ala.
ʻO ka ʻenehana kaʻaʻike hou i hoʻohana mua ʻia e nā kūpuna, ʻo ia hoʻi nā mīkini paʻi. I ka wā i hōʻea ai ka mīkini paʻi mua ma Hawaiʻi nei, ʻo ia nō ka wā e lilo ana ka ʻōlelo Hawaiʻi he ʻōlelo kākau, ʻoiai ma mua o ka hōʻea mai o Kāpena Kuke mā a me nā mikioneli, he ʻōlelo waha wale nō ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻO ia ka wā o ka hoʻāla hou ʻia ʻo ka ʻōlelo a me ka ʻike kuʻuna he ʻike i hiki ke paʻa mau ma ka pepa a hoʻolaha nui ʻia mai ʻō a ʻō o ka pae ʻāina o Hawaiʻi, a me ka honua holoʻokoʻa hoʻi. Ua puni nā aliʻi i ke aʻo i ke kākau ʻana a ua laha ia ʻiʻini ma waena o nā Hawaiʻi like ʻole. Ua palapala ʻia nā moʻolelo like ʻole ma nā nūpepa a me nā puke pai he nui, he hāneli a ʻoi kona huina nui. Ua paʻi ʻia no ka hoʻolaha ʻana aku a me ka mālama pū ʻana mai i ka ʻike. No kēia ʻano noʻonoʻo o nā kūpuna a me nā aliʻi i hala, ua waiho ʻia no mākou he ʻohina ʻike he nui nō. He ola pōkole nō naʻe kēia hana ʻoiai ma hope o ka pāpā ʻia ʻana o ke aʻo ʻana ma o ka ʻōlelo ma ka makahiki 1896, ua emi loa mai ka hoʻohana ʻia ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi.
Ma nā makahiki 1970, ua hōʻea kākou i ka wā i kapa ʻia ʻo Ka Wā Hoʻāla ʻIke Hawaiʻi. Ua ulu nui hou aku ke aloha i nā mea Hawaiʻi like ʻole, a ua hoʻomaka nā Hawaiʻi e kū haʻaheo a e paio no ka pono o ka lāhui. Ua ikaika hou aku ka hula. Ua paio nā koa Hawaiʻi no ka hoʻopau ʻana i ke kōlū ʻia ʻana iā Kahoʻolawe. Ua nui hou aku nā mele Hawaiʻi a me nā loea hoʻokani kī hōʻalu. Ua hoʻolana ʻia ʻo Hōkūleʻa, ka waʻa kaulua mua o kēia wā, a holo i Kahiki. Ua hoʻomaka ka hopohopo naʻe no ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi. A ua ʻimi ʻia he ala ʻenehana hou, ʻo ia nō ka hoʻohana ʻana i ka lekiō ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi.
Ma ka makahiki 1972, ua hoʻokumu ʻia ka polokolamu lekiō ʻo Ka Leo Hawaiʻi ma KCCN-AM. He polokolamu i mālama ʻia ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi no kanakolu minuke i kēlā me kēia pule ʻelua ma nā ahiahi Lāpule. Akā, no ka nui o ka hoihoi o ka poʻe, ua hoʻolōʻihi ʻia a i ka hoʻokahi hola i kēlā me kēia Lāpule. Ma Ka Leo Hawaiʻi, ua nui nā mānaleo i nīnauele ʻia a ua kūkā ʻia nā kumuhana like ʻole, mai nā moʻolelo kahiko, a i nā hanana o ia wā. ʻO ka pahuhopu nui o kēia polokolamu, wahi a Larry Kimura, kekahi o nā kānaka i hoʻomaka i kēia papahana lekiō, ʻo ia hoʻi, "He kōkua a he paipai kēia i nā haumāna ʻōlelo Hawaiʻi i maʻa ka pepeiao i ka ʻōlelo Hawaiʻi". Ua hoʻomau ʻia kēia polokolamu no 16 makahiki, a ua hoʻomoe ʻia ʻo Ka Leo Hawaiʻi ma ka makahiki 1989. I loko no o ka pau ʻana o ia polokolamu, he ola nō kona. Ua ʻike nō ʻo Larry Kimura i ka hala ʻana o ka poʻe mānaleo Hawaiʻi, a ua ʻoki leo ʻo ia i nā polokolamu i loaʻa he kumu waiwai nō kākou i kēia ao hou.
ʻAʻole i piha he anahulu makahiki a loaʻa mai he polokolamu lekiō hou i paʻa mau ma nā kukuna lekiō. He pāhana ia i ulu mai mai loko mai o ka Papa Seminā o ka Māhele Haʻawina Hawaiʻi ʻo ke Kulanui o Hawaiʻi ma Hilo. He papa kēia e paipai ana i nā haumāna e hoʻohana i ko lākou mau kālena no ka hoʻoholomua ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi. A ʻo kekahi haumāna o ia papa, ʻo Mākela Bruno, he wilipā lekiō ʻo ia. Ua hoʻohui ʻia kona kālena me ka ʻōlelo Hawaiʻi, a ma ka makahiki 1998, me ke kākoʻo o ka ʻAha Pūnana Leo, ua hoʻokumu ʻia ʻo Alana I Kai Hikina, he polokolamu ʻōlelo Hawaiʻi e hoʻolele ana i nā mele Hawaiʻi ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi ma KWXX-FM. He kānela FM maʻamau kēia, a e like me nā polokolamu maʻamau o ke kanela, ua pono nā hui kākoʻo a me nā hoa kūʻai hoʻolaha no ke ola maoli o kēia polokolamu.
ʻO ka pahuhopu nui o kēia polokolamu, ʻo ia hoʻi ka hoʻohana ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi ma o ka lekiō ma kona ʻano he ʻōlelo ola nō, i mea e lilo ai he kākoʻo i nā ʻohana a haumāna ʻōlelo Hawaiʻi, a me ke kaiāʻōlelo Hawaiʻi holoʻokoʻa. Ma waho o ka hoʻolele ʻana i nā mele Hawaiʻi, mālama pū ʻia nā māhele aʻoaʻo like ʻole i mea e kaʻa aku ai ka ʻike hou a me ka ʻike kuʻuna i loaʻa kona pilina i kēia wā nō. Mālama ʻia ka māhele Pana ʻĀina e wehewehe ana i kahi e noho nei kekahi ʻāina, kona mau palena, kona mōʻaukala, a me nā moʻolelo kūikawā. ʻO ka māhele Hua ʻŌlelo Hou kekahi māhele waiwai ʻoiai he ʻōlelo ola kēia, e pono ana nā huaʻōlelo i haku ʻia no kēia wā hou. ʻO Nā Hanana Hou ka māhele i kūkulu ʻia no ka hoʻokaʻaʻike ʻana i nā hanana like ʻole i pili i ke kaiāulu ʻōlelo Hawaiʻi, a ua hiki i ke kaiāulu ke kelepona mai no ka hoʻolaha ʻana aku i kā lākou mau hanana kekahi. ʻO ka Pō Mahina ka māhele e hōʻike ana i ke anaina hoʻolohe ʻo ka pō mahina hea ia a me kona mau ʻano i pili i ka hana mahiʻai, lawaiʻa, a me nā hana hou, e like me ka hoʻoholo ʻana i ke kūpono a kūpono ʻole o ka mālama ʻana i ka hālāwai koʻikoʻi, a i ʻole ka hoʻolaʻa ʻana i hale hou. A ʻo ka ʻŌlelo Noʻeau ka māhele e aʻoaʻo ana i ka ʻike ma o nā poke ʻōlelo akamai a nā kūpuna i waiho ai no kākou.
Ua loaʻa nā wilipā kūmau no kēia papahana, akā kono pū ʻia nā haumāna o ke kulanui a me nā kula kiʻekiʻe e komo a lilo i kākoʻo a i wilipā kūikawā. Komo nō ma o aku o ka haneli haumāna o ka makahiki, i loaʻa ka wā hoʻomaʻamaʻa ʻōlelo ma waho aku o ka lumi papa, a me ka manaʻolana e komo ana ka hoihoi no kēia ʻano hana i loko o lākou. Kipa pū mai nā puʻukani a me nā kānaka ʻike e kaʻanalike pū mai me ke anaina hoʻolohe.
Ma ka hahai ʻana i ka mōʻaukala hoʻohana ʻenehana, a i mea e laha aku ai ka ʻōlelo Hawaiʻi ma kēlā kihi kēia kihi o ka honua, ua hiki ke lohe ʻīwā ʻia ʻo Alana I Kai Hikina ma o ka punaewele ma www.kwxx.com, a pēlā pū ma nā polokolamu kelepona akamai no ka iKelepona, iPapa, a i ʻole Lopako kekahi. He ala hou aku ia no ka pono o nā ʻohana ʻōlelo Hawaiʻi.
He polokolamu ola nō ʻo Alana I Kai Hikina, akā i hea ana kākou i kēia mua aku? ʻO kekahi pahuhopu, ʻaʻole ia no ka hoʻolōʻihi wale ʻana iā Alana I Kai Hikina i nui aʻe kona mau hola e hoʻolele ana i nā mele Hawaiʻi, akā no ka hāpai ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi he ʻōlelo maʻamau o ke ola kanaka. ʻO kekahi ala e kō ai ia pahuhopu ma ka lekiō, ʻo ia nō ka mālama ʻana i nā polokolamu mele ʻē aʻe, nā mea hoʻolele mele maʻamau o ke ao nei, ma o ka ʻōlelo Hawaiʻi. Makemake au e hoʻolaha aku ʻia "ʻO ia nō ʻo Garth Brooks me kāna mele hou loa, a eia mai ʻo Bruno Mars me ke mele ʻo It Will Rain" a laila e hoʻomau ma ka hoʻolaha ʻana i nā nūhou i pili i ka honua. Ke hōʻea kākou i ia wā, ka wā e hoʻohana ʻia ai ka ʻōlelo Hawaiʻi no nā mea maʻamau o ke ola, keu aku no nā mea pili ʻole i ka nohona Hawaiʻi wale nō, ʻo ia ka wā e hiki ana ke ʻōlelo maoli nō, ke ola nei nō ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kukuna lekiō!
